Iosune de Goñi, ongi etorri TTAP aldizkarira.
Mila esker!
Azalduko dugu, lehenik eta behin, non gauden. Bada toki bat zuretzat esanahi berezia duena, ezta?
Bai. Uharten gaude, nire herrian, Arga ibaiaren pasealekuan. Hemen alboan ibilaldi literarioa deitzen dioguna dago. Uharteko poeten eta nik dinamizatzen dudan irakurketa klubeko partaideen poema batzuk jarri ditugu faroletan. Oso pozik gaude ekimenarekin, eta horregatik da horren berezia toki hau niretzat.
Ingurune natural ederra. Eta, hain zuzen, naturak badu pisu berezia zure sorkuntzan; zure literaturan, batez ere. Argazkilaritzan ere bai. Zer toki hartzen du naturak zure sorkuntzan?
Galdera konplikatua da. Badakit natura beti dagoela presente nire lanean. Natura hitza, adibidez, problematikoa izan daitekeela iruditzen zait, azkenean, natura esaten dugunean banatzen ari garelako natura horretatik baita gu ere. Eta gu naturaren parte gara. Azken urteetan asko erabiltzen dute hitza gizadiaz bestekoa aipatzeko, gizatiarra ez dena. Baina uste dut oso garrantzitsua dela nire lanean erakustea gu ere naturaren parte garela. Kulturaren eta zibilizazioaren arteko banaketa edo binarismo hori ez dela uste duguna bezain argia, eta dena porotsua dela, kutsatu egiten dela eta konektatuta dagoela.
Natura garela esateko, azken finean. Zure ekosistema horretan, mitologiak ere badu garrantzi berezia. Indar sinbolikoa da? Ala zein da mitologiaz egiten duzun irakurketa?
Mitologia beti izan da nire interes berezietako bat. Oso txikia nintzenetik asko gustatu izan zait, baita magiaren mundua ere; fantasia. Hori nire lanean ikus daiteke. Ez da batere errealista, ez literaturan, ezta argazkilaritzan ere. Mitologia erabiltzen dut, baina naturarekin bezala gertatzen zait. Ez da hainbeste erabiltzea tresna bezala, baizik eta haiekin sortzea. Azkenean, sortzen ari zarenean, aipatzen da beste autore batzuk hartzen direla erreferente, baina nik aipatuko nuke beste istorio eta beste izaki batzuekin sortzen dugula. Oraintxe justu pentsatzen aritu naiz hemendik etortzen naizela ibiltzera, eta ideia gehienak momentu horietan izaten ditudala. Landareekin, animaliekin edota paisaiarekin kontaktuan nagoenean. Istorioekin, mitoekin eta fantasia mundu horrekin lotutako kontakizunekin horixe gertatzen dela uste dut.
Fantasiak, magiak edo fikzioa dirudien horrek balio du oso errealak diren gauzez hitz egitea ezta? Batzuetan ez dago beste modurik…
Bai; eta esango nuke, gaur egun, idazten dugun literatura errealismorantz jotzen duela. Ez dakit horrelako eleberri gehiago idazten diren, edo seriotzat hartzen ditugunak horrelakoak diren. Fantasia, beldurrezko literatura eta zientzia fikzioa beti da bigarren mailako literatura bat. Ez da literatura seriotzat hartzen: best seller-ak idazten dituzten autoreen zerbait da. Baina esango nuke gaur egun oso garrantzitsua dela irudimena lantzea, eta genero horietan lantzen da. Sentsazioa dut galdu egin dugun zerbait dela edo gehiago kostatzen zaigula gauzak imajinatzea. Ez hainbeste ihes egiteko, baizik eta alternatiba posibleak planteatzeko. Azkenean, kritikatzen dugu gaur egungo gizartea, sistema kapitalista, saiatzen gara feminismotik gauzak deseraikitzen, baina kritika horren ostean ez badago alternatiba bat edo planteamendu bat, ez du gehiegi balio. Ikusten dut bagaudela momentu batean oso galduta, askotan itxaropenik gabe, mundua amaituko balitz bezala, eta amaiera horren aurrean ez dugu ezer egiten. Uste dugu teknologiak salbatuko gaituela, baina, agian, beste proposamen batzuk behar dira, eta horiek fikzioaren bitartez landu daitezke. Zientzia fikzioa modu argian, nahiz eta ikusten ditugun gehienak distopiak diren, baina fantasia erabiliz ere egin daiteke.
Eta, gainera, literaturan gertatu den zerbait da. Adibidez, Ursula K. Le Guin etorri zait burura. Mundu posibleak imajinatu dituen autore bat da. Balio hori badu zientzia fikzioak edota fantasiak.
Bai. Asko gustatzen zaidan autore bat da. Hark asko landu du etorkizuneko zientzia fikzioa eta fantasia, eta bazuen naturarekiko lotura oso estua. Haren poesia irakurtzen baduzu, dena da natura.
Badituzue puntuak komunean. Hitz egin dezagun zure ahots poetikoaz, Iosune. Iruditzen zait ia banaezinak direla zure ahots poetikoa eta zure ahots propioa. Zuretik idazten duzun autore bat zara. Ez dakit kontrakorik badagoen; hau da, norberetik idazterik badagoen…
Elkarrizketetan, adibidez, galdetzen didatenean Ahizpa beltza-ri buruz, eta esaten didatenean “hemen azaltzen duzu gertatu zitzaizula hau edo bestea”, nik beti erantzuten dut ahots poetikoa dela. Egia da idazten ditudan gauza gehienak nire esperientzia propioan oinarrituta daudela, baina idazten hasten zaren momentuan pertsonaia bat sortzen duzu. Gainera, nire liburuak aipatu ditugun elementu guztiak ditu: mitologia, fantasia… Eta hasten zarenean kontakizuna eraikitzen –nire lanetan ez dira istorio solteak, baizik eta kontakizun oso bat baita poemetan ere–, nire esperientzietatik abiatuta egon arren, badoa eraikitzen pertsonaia bat. Askotan sentitzen dut poemak joan nahi duela nonbaitera edo liburuak eramaten nauela toki batera. Eta, agian, nik ez dut bide hori jarraitu nahi, edo nire plana beste bat zen. Beraz, nitaz asko dago, baina ez naiz ni. Gainera, irakurleak beretik ere jartzen du irakurtzen duenean.
Jorratu dituzun gaien artean oso presente daude mina, zauria, gaixotasuna eta halako gaiak. Uste dut inguratzen gaituen gizarte honetan oso gutxi aipatzen diren gaiak direla.
Bai, eta, agian, horregatik idazten dut nire bizipenetatik abiatuta. Oso gutxi dira gaixotasunari, desgaitasunari eta dibergentzia kapazitismoari buruz idazten duten autoreak. Euskaraz oso gutxi. Gazteleraz hasi dira batzuk idazten, baina oraindik ere gutxi dira. Bizitzan baldin badituzu esperientzia batzuk ez direnak islatzen behar bezala batez ere gure ikuspegitik –horri buruz beti hitz egiten dutelako medikuek, psikiatrek, psikologoek edo senideek–. Nire idazketan ondorio argia izan du horrek guztiak.
Feminismoak tresna bat eman badigu, edo esaldi bat, da pertsonala politikoa dela, eta bete-betean betetzen da esaldi hau kasu honetan; hori ere kontu politiko bat da.
Bai. Ahizpa beltza argitaratu behar zenean, banuen beste liburu bat idatzita euskaraz, oraindik argitaratu ez dena. Eta bigarren hau kolektiboagoa da. Ahizpa beltza lanarekin indibidualista samar izatearen beldurra nuen. Oso pertsonala izatearen beldurra. Indibiduo baten traumak, ondoezak eta sufrimendu emozionala eta jasandako indarkeria kontatzen dut, baina pentsatzen nuen kolektibitatea falta zela. Eta, agian, ez zela oso politikoa liburua. Eta gero, irakurleekin izan dudan hartu-emanean, beti azpimarratu izan da ikuspegi politikoa; batez ere, bigarren atalean.
Nabaritu duzu hori, adibidez, liburua argitaratu ostean izan duzun feedbackean irakurleen aldetik? Liburuak badaramatza hilabete batzuk jendartean, eta erantzun eta harrera oso ona izan du; zein feedback iritsi zaizu?
Uste dut liburuak hasieran ez zuela oihartzun handirik izan. Durangoko Azokaren garaian izan zen, eta ez zen azokan egon… Kostatu egin zitzaion bidea egitea. Baina urtarriletik aurrera hasi zitzaizkidan mezuak heltzen, aurkezpenak eta errezitaldiak egiteko proposamenak heltzen… Eta iritziak ere jaso ditut. Orokorrean, onak izan dira. Momentuz, ez dut ikusi kritika publikorik egin didatenik, baina irakurleek kontatu didatena oso polita izan da, eta batzuetan gogorra ere bai. Liburua amaitu ezin izan duen jendea ere egon da, gogorra egin zaiolako. Eta aurkezpenetan edo poema errezitaldietan negar egin duen jendea egon da. Hori, nire ustez, potentea da.
Iristen den seinale. Besteentzat ere zerbait esan nahi duen seinale. Zauriez hitz egiten du liburuak, eta egia da bidaia bat egiten duela eta argitasuna ere badagoela. Interesgarria iruditzen zait sortzaile bezala, etengabeko produkzioa eskatzen duen gizarte kapitalista honetan, neurria nola hartzen zaion horri –sortzaileak beste erritmo bat behar duenean gaixotasunen bat-edo tarteko–.
Hasieran zaila izan zen, liburua uste baino arinago argitaratu zelako. Hilabete batzuk atseden hartzeko hartu nahi nituen, Irakaskuntza masterra bukatu berri nuelako, eta krisialdi batean sartu nintzen fisikoki. Azkenean, ez nuen atseden hartzeko denborarik izan; aurkezpenak eta elkarrizketak etorri ziren, Ahizpa beltza liburuan oinarrituta argazkiak atera nahi nituen… Ezin nuen dena egin. Gorputzarentzat gogorra izan zen. Gero, hobetzen joan zen kontua nire gaixotasunekin, baina egia da, azkenean, mundu guztiak jasotzen duen presio bera dugula sortzaileok ere. Produktiboa izatearen kontua. Konplikatua da, gainera, hain prekarizatua dagoen sektore batean. Zaila baldin bada bizirautea edo beste gauza batzuekin uztartzea, desgaitua baldin bazara edo gorputzak ezin baditu egin nahiko zenituzkeen gauzak –edo gizarteak esaten dizkizunak egin behar dituzula–, are zailagoa da. Ez da kontu indibiduala; gizarteak ikasi behar duela atseden hartzeak balioa duela. Eta balioa duela esan behar nuen, eta berriro joan naiz hiztegi kapitalistara. Beharrezkoa dela, azken finean, eta erritmoa jaitsi behar dugula. Hori ez da ona inorentzat.
Sentsazioa ematen du justu kontrako bidean gaudela. Gero eta denbora gutxiago dugu, orokorrean, eta jende guztiari gertatzen zaio; estresa eta antsietatea normalizatuago dago… Kontrako bidean goazela dirudi?
Eta gero eta diskurtso gehiago daude hitz egiten dutenak geure buruari eta gorputzari entzuteari buruz. Baina diskurtso hori dutenek edo dugunok gauza bera egiten dugu, ez dakigulako gelditzen. Sistemikoa da, baina maila indibidualean ere kostatzen zait gelditzea. Egun bat atseden hartzeko eta indarberritzeko har dezaket, eta ematen dut eguna ez dakidala zer egin, eta hasten naiz hurrengo eguneko gauzak egiten.
Ez dakigu gelditzen.
Eta gertatzen zait horrenbeste liburu, telesail, pelikula-eta daudela, hasten naizela pentsatzen zer ikusi nahi dudan eta, azkenean, ez dudala ezer ikusten. Gainkarga da, azkenean.
Sare sozialek eta plataforma digitalek izugarrizko eragina dute; are gehiago sortzaile bazara?
Esango nuke ez direla sare sozialak, baizik eta gaur egungo sare sozialak. Fotolog, Blogspot eta Tuenti garaian sareak erabiltzeko beste erritmo bat zegoen. Ni izan naiz pertsona bat mundu errealean pertsonekin erlazionatzeko arazoak izan dituena. Eta sare sozialen bidez lagunak aurkitu nituen, nire lekua aurkitu nuen munduan. Idazten nuena beste pertsona batzuekin partekatzeko tokia aurkitu dut, eta haiekin idazteko ere bai. Komunitate bat sortzen da, eta, desgaitu bezala, komunitate desgaituak presentzia handia du Interneten. Askotan ezin delako gorputza bertan jarri, eta errazagoa da saretzea. Baina egia da gaur egungo sare sozialak ez direla lehengoak. Orain, algoritmoak jartzen dizuna ikusten duzu. Eta ez bakarrik publizitatea edo influencer-en kontuak, baita ere da zein eduki igotzen ditugun. Lehen, Facebooken edo Blogspoten partekatzen zenuen testu luze bat eta jendea irakurtzera sartzen zen. Gaur egun, dena azkar ikusten du jendeak. Nork ikusten ditu pertsona batek igotzen dituen zortzi argazki? Agian, lehenengo biak edo hirurak. Eta bideoak? Azkenean, ez duzu ezertan sakontzeko denborarik. Horrek ere frenetismo bat sortzen du. Eta ari gara geure burua saltzen sare sozialetan. Lehen, zure bizitza erakusten zenuen sare sozialetan, baina ez zenuen saldu behar.
Eta, tarteka, behar dira sare sozialetatik desintoxikatzeko uneak. Aldentzea, berriz ere norberarekin konektatzeko; horrelako tarteak behar izaten dituzu zuk ere?
Bai, noski. Justu lehengo egunean Instagram desaktibatu nuen inori esan gabe. Bat-bateko erabakia izan zen. Eta, nahi ez dudan arren, itzuli egingo naiz, laster promozionatu behar ditudalako gauza batzuk. Gaur egun, izan behar duzu managerra, diseinatzaile grafikoa, marketinean espezialista… Baina konturatu nintzen behar nuela denbora bat ez egoteko besteek egiten zutenak baldintzatuta, ez agobiatzeko hainbeste, ez izateko horrenbesteko zaratarik. Eta pentsatzea benetan zer nahi dudan: argazkilaritza eta literatura.
Argazkilaritza aipatu duzu, eta bada zure beste alderdietako bat. Literatur mundutik, agian, ezagutzen zaitugu gehiago, baina argazkilaritza hor egon da ere beti; nola uztartzen dira bi sorkuntza-moduak zure bizitzan?
Literatura lehenago heldu zen. Uste dut idazten dudala idazten ikasi nuenetik; kar-kar. Ipuinak idazten nituen txikitan, eta amarekin ahoz asmatzen nituen. Txikitatik izan nahi nuen idazle. Argazkilaritza geroago heldu zen, 2017an edo. Izan ditut geldialdi batzuk nire osasuna edo egoera dela eta. Hasiera batean, lantzen nituen oso modu bereizian, bakoitza bere aldetik. Argazkilaritza serioago hartzen hasi nintzen, hitzetan konfiantza galdu nuelako. Zerbaiti ihes egin nahi nion. Krisialdi momentu bat izan nuen, eta argazkilaritzan babesa aurkitu nuen. Eta urteak pasa ondoren joan naiz elkarrekin biak jorratzen fanzineetan. Orain, poemak dituen argazki-liburu bat prestatzen nabil.
Joan dira hurbiltzen zure bi alderdi horiek, eta iruditzen zait, nolabait, metafora bat dela Ahizpa beltza liburuarena; hor badago ihesaldi moduko bat, iluntasunetik ihes egiteko asmo moduko bat, baina, liburuan aurrera egin ahala, itzal horri ihes egitea baino gehiago, hurbiltzea edo ulertzen saiatze hori dago.
Ari naiz pentsatzen literatura edo idazketa nire itzala dela; kar-kar.
Zure ahizpa beltza dela, ezta? Kar-kar.
Ihes egin behar dut gero berriro adiskidetzeko. Eta, gainera, batak bestea eragiten du. Askotan esaten didate nire poesia oso bisuala dela. Eta bada; ni oso bisuala naiz. Eta alderantziz, nire argazkilaritza oso poetikoa dela, oso iradokitzailea eta metaforikoa baita ere, esposizio bikoitzak lantzen ditudanean eta elementu ezberdinak elkartzen ditudanean.
Aipatu dugu solasaldian eta aipatzen duzu liburuan ere iluntasuna; zer da iluntasuna?
Liburuan iluntasuna bada ihes egin behar diogun zerbait. Gugan nahi ez dugun guztia sinbolizatzen du. Arriskutsua dena, beldurra ematen diguna, alde batera utzi nahi duguna… Eta gero, bagoaz konturatzen, agian, iluntasun horretan babesa ere aurki dezakegula. Agian, ez dela horren txarra. Agian, argirantz joan baino gehiago, ilunari begiratu behar diogula begietara. Liburuan eromena, mina eta sufrimendu emozionala irudikatzen du. Jasaten dugun indarkeriak edo zapalkuntzak irekitzen digun zauria da. Zauri horretan posibilitate asko daude, eta horri kasu egin behar diogu. Maila abstraktuagoan, iluntasuna –mendebaldeko gizartean polarizatuta dugu bi bloke horietan– argiaren kontrakoa litzateke. Beraz, iluntasunak ere irudikatzen du normatik aldentzen den guztia: alde batera utzi duguna, zapaldu duguna… Nire lanaren puntu garrantzitsu bat da binarismoaren arteko bereizketa apurtzea eta erakustea nola dena nahasita dagoen.
Badago esaldi bat hau guztia anitz ongi laburbiltzen duena: “Badira ilunean besterik ez distira egiten duten gizakiak”. Distira hori ikusi ahal izateko iluntasuna ere beharrezkoa dela, ezta?
Poema hori asko gustatzen zait, eta uste dut, diozun bezala, nire pentsamendu filosofikoaren laburpena dela; kar-kar. Azkenean, izarrak ezin ditugu ikusi iluntasunik gabe. Eta zerrenda baten modukoa da; agertzen dira eskorpioiak, aurora borealak, kometak, izarrak… Azkenean, hori guztia ez da posible iluntasunik gabe. Argia iluntasuna da, eta alderantziz.
Bitxia da, baina harremana du horrek guztiorrek argazkilaritzarekin, ezta? Iluntasuna eta argia dira argazkilaritzaren oinarriak.
Ba, egia da, eta ez dut orain arte horretan pentsatu… Eta argazkilaritzaren inguruan hitz egiten denean, asko aipatzen da argia, baina gutxi iluntasuna. Kuriosoa da. Gainera, nik argazkilaritza analogikoa lantzen dut, eta errebelatze-prozesuan iluntasuna behar da.
Zure laneko eta bizitzako beste zutabe bat feminismoa bera dela esango nuke; feminismoa, zentzu zabalenean. Zer toki du?
Agian, ez horrenbeste. Esango nuke feminismoa urte askoan egon dela nire bizitzaren zentroan, eta tesia egin nuen feminismoaren eta literaturaren inguruan, baina azken urteetan gehiago sartu naiz desgaitasunaren aldeko aktibismoan, queer mugimenduan eta ekologismoan. Uste dut feminismoa izan zela atea mugimendu sozialek ikuspegi politikoagoa garatzeko. Gaur egun, interesatzen zaizkit gehiago beste aldarrikapen batzuk feminismoarekin intersekzionatzen direnak edo harremana dutenak, baina egoera zaurgarriagoei buruz hitz egiten dutenak edo arreta gutxiago ematen zaienak. Feminismoan asko geratzen zaigu egiteko, baina lortu dugu diskurtsoa erdigunean jartzea edo pisua ematea. Hala ere, beste disidentzia batzuen kasuan edota desgaitasuna eta kapazitismoaren kasuan, askoz gehiago dugu egiteko.
Alor horietan apenas ez delako biderik egin, ezta? Saiakeraren munduan ere hasi zara apur bat murgiltzen; bide horretatik ere joko duzu?
Bai, bai. Aspalditik nahi dut idatzi saiakera bat desgaitasunari eta kapazitismoari buruz, nahasita ekologismoarekin. Agian, queer begiradatik. Nola egin pentsatu behar dut. Baina bai, ikuspegi horiek elkarrekin jorratzea gustatuko litzaidake. Gaur egun, krisialdi ekologiko handi baten erdian bizi gara, eta pentsatzen dut izan gaitezkeela gaixoak eta desgaituak hitz egin dezakegunak desorekari buruz, kontrolatu ezin duzunari buruz.