Oheratzeko orduan liburu on bat hartzeko ohitura daukat. Etxeko apalategietan —eta pasabidean, eta egongelan, eta logelan— urtez urte pilaturiko liburuen arteko bat hartu nuen atzo: Joseth Roth-en Leviatana, Edorta Matauko lagunak alemanatik euskara ekarria. Iruñeko zinema areto batean izen bereko filmaren iragarkia ikusi izanak izanen zuen, segurki, zerikusirik.
Leviatana aspaldi irakurria neukanez, estreinako irakurraldiak utzitako zapore onaren arrasto lauso bat baino ez nuen akorduan eta, oroimen lauso hori akuilu, liburuttoa berriz hartu eta ohera joan nintzen. Laster pasarte bat aurkitu nuen, ahaztua nuena baina atzo berriz biziki hunkitu ninduena:
“Hirutan jo behar izaten zen burdinazko atean esekiriko burdinazko aldabatzarra. Orduan Piczenikek ireki egiten zuen atean ebakitako argizulo txiki bat, behatu egiten zuen sartu nahi zutenei eta morroiloa libratzen zuen andre nekazariei sartzen uzteko.”
Niretzat idatzia ote? Hala ematen zuen, atzo gertatutakoari erreparatuz gero bederen. Izan ere atzo Ziburun izan nintzen, aspaldiko lagun batekin hitzordua nuen eta. Hitzordua egina nuen egun batzuk lehenago posta elektronikoz, eta agindutako orduan eta lekuan hortxe nengoen ni, atea hertsirik eta ilun zeukan etxearen atarian. Atetzar eder bat du lagunaren etxeak, eta aldaba jo nuenean hots bereziak urratu zuen isiltasuna. Laguna, aitzitik, agertu ez. Tarte bat utzi eta berriz jo nuen, oraingo honetan Donibane Lohitzunen ere aditzeko moduko hotsa sortuz. Engoitik, lagunaren arrastorik ez.
Uhainen soinua baizik ez zen ailegatzen, eta horrek ekarri zidan gogora lagunarekin izan azken solasa; nik aipatu nion gurean, Hegoalden, uhaina izen berezia dela, eta ez dugula izen arrunt gisa erabiltzen, olatua hitza baizik. Lagun lapurtarrak esana zidan inguru horretan taina deitzen diotela; lagunaren euskara goxoa ederki neukan buruan, baina istant batez lagunaren etxeko atarian nengoen horretan ezinegonaren eta urduritasunaren arteko sentimendu nahasiak hartu ninduen, eta buruz errepasatu nituen hizorduaren datak eta ordu zehatzak, eta okerrik ez zela berresteak ez ninduen, haatik, lasaitu. Zerbait gertatua ote zitzaion lagun zaharrari? Eta zaharra diot, aspaldiko laguna delako eta urteetan aitzina ere badoalako...
Atetzarraren aldaba hirugarrenez jotzea deliberatu nuen, eta erantzunik jaso ezean beti gelditzen zitzaidan autoaren bozina jotzea, edo sakelakoa erabiltzea Hegoaldeko nire etxera deitzeko jakiteko ea lagunak deitua zuen, edo lagunaren etxeko telefonoa eman ziezadaten, edo lagunaren mugikorra...
Atea zabaldu zen bat-batean. Han zen lagun zaharra, irribarretsu. Arratsalde ederra eman genuen solasean, honetaz eta hartaz eleketan. Ez nion nire larrialdiaren berri eman, ez nion aitortu ze urduri jarri nintzen laguna agertu aurreko tarte luze —ala labur?— horretan. Ilundu arte izan ginen elkarrekin, eta gauera arte ez nuen berriz gogoratu nire estualdia, harik eta ohean nintzela Leviatana liburua eskuartean hartuta irakurri nuen arte: “Hirutan jo behar izaten zen burdinazko atean esekiriko burdinazko aldabatzarra. Orduan Piczenikek ireki egiten zuen atean ebakitako argizulo txiki bat, behatu egiten zuen sartu nahi zutenei eta morroiloa libratzen zuen andre nekazariei sartzen uzteko.”
Nire laguna ez da —Piczenik bezala— koral saltzailea, baina atzokoa berdin berdin gertatu zela aitortu behar dut: lagunak ireki egiten zuen atea, begiratu zuen eta morroiloa libratu zuen ni sar nendin. Eta, kasualitatea zer den, urteetan irakurri gebea nintzen paragrafo hau —eta ez beste bat— berriz topatu dut bilatu gabe ere.
Agian, neuretzat bereziki idatziko zuen Joseph Roth-ek iragan den mendeko hirugarren hamarkadan, sentsazio hori izan dut behintzat, baina ez dut uste idazteko orduan Joseph Rothe-k XXI. mendeko literaturzale euskaldun bat irakurle-helburutzat zuenik; edo, agian, idatzi gabeko arau bat da, nik ezagutzen ez nuena: “Hirutan jo behar izaten zen burdinazko atean esekiriko burdinazko aldabatzarra.” Baliteke hori izatea. Lagunaren etxera noan hurrengoan, urduritu aitzin, hiru aldiz joko dut aldaba, uhainak, tainak, lagun.