Kultura Zuzendaritza Nagusiko ikerketa-taldeek duela gutxi 2.000 urte inguruko idazkun bat aurkitu dute Aierdi VIII meategian, Lantzeko meatze-gunean. Hain iparrean ez da inoiz aurkitu halako idazkunik. Halaber, Iberiar Penintsula osoan meategi baten barruan aurkitu den bakarra da.
Nafarroako Gobernuaren arabera, idazkuna garrantzitsua da, antzinako alfabetizazioaren berri ematen duen agiri bat delako, erakusten duena lurraldeotan bertako hizkuntzak mintzatzen eta idazten segitzen zutela, erromanizazio eta latinizazio prozesuak jada nahikoa aurreraturik zeuden garai batean.
Inskripzioa haitzuloaren ahotik 61 metrora dago, eta 18 metroko sakoneran, 15 metroko pasabide estu bat gainditu ondoren. Sabaiaren azpian dago, iparraldeko hormaren gainean, lurretik 84 zentimetrora, buztinak eta legarrak tartekatzen dituen geruza baten gainean.
Identifikatutako hiru ikurrek, buztinean inskribatuta daudenak, 23 cm-ko luzera eta 13 cm-ko zabalera dute. Tresna zorrotz batekin egin zituzten, baina punta kamutsa dute, eta 4-6 mm-ko zabalera eta 2-9 mm-ko sakonera duten ildoak eragiten dituzte.
Inskripzioari gainjarrita, gerora egindako zortzi marka daude, baina ikerketak ezin izan du zehaztu zenbat denbora igaro den bi ekintzen artean. Edonola ere, inskripzioa osorik dagoela dirudi, panelaren beheko ezkerreko izkinan izan ezik, han zati txiki bat gal baitzezakeen ondoren egin ziren pikadengatik.
‘Ikae’ edo ‘igae’
Hiru zeinuak signario paleohispánico batekoak dira, eta ‘ikae’ edo ‘igae’ gisa transkriba daitezke. Testuaren laburtasuna eta konparaziozko euskarririk eza kontuan hartuta, zaila da ziurtasunez zehaztea zein den signario paleohispanikoen barietatea eta zein hizkuntzari egotzi behar zaion. Hala ere, non aurkitu den kontuan hartuta, inskripzio baskonikoa izan daitekeela uste dute adituek.
Hipotesi hori Arnaud Oihenart XVII. mendeko euskal poetak erabiltzen duen "ik (h) ai" bezalako euskal hitzekin duen antzekotasunak bermatzen du. Hitz horrek maldatsu esan nahi du, eta bateragarria idazkuna aurkitu den lekuarekin. Nolanahi ere, garai hartako hizkuntza-errealitateari buruzko ezagutza urriak hipotesi hori zuhurtziaz hartzera behartzen du.
Datazioari dagokionez, ezin izan da data bat zuzenean lortu, nahiz eta inskripzioaren testuinguru arkeologikoa kontuan hartuta (laborategian karbono 14 bidez datatu da), ondoriozta daiteke duela 2.000 urte inguru egin zitekeela, meatzea erromatarren garaian ustiatzeko prozesuan.
Aurkikuntzaren garrantzia ikusita, eta arkeologia-multzoaren kalteberatasuna kontuan hartuta, Kulturako Zuzendaritza Nagusiak – Vianako Printzea Erakundeak – Aierdi VIII meategia ixteko erabakia hartu du. Meategirako sarbidea ikerketa-jarduerekin soilik lotutako erabileretara mugatu da.
Lantzeko meatze-gunea
Lantzeko meatze-gunea katalogatu eta ikertzeko proiektua Vianako Printzea Erakundeak eta Kultura Zuzendaritza Nagusiak koordinatzen duten ekimena da, Lantzeko Udalaren laguntzarekin. Bere ondare-garrantziaren susmoaren aurrean, joan den mendeko 70eko hamarkadatik ezagutzen dena, 2022an multzoa aztertzen hasi ziren, eta horretarako diziplina anitzeko eta nazioarteko talde bat bildu da, hainbat diziplinatako ikertzaileek osatua, hala nola arkeologia, geologia, kimika, espeleologia edo epigrafia. Hainbat ikerketa-zentrotatik etorri ziren, hala nola Toulouse, Euskal Herria, Burgos edo Bartzelonako unibertsitateetatik: Teresa Lacosta, María Fernández, Argitxu Beyrie, Arturo Hermoso de Mendoza (Satorrak Espeleologia Taldea), Jean Marc Fabre, Eric Kamenthaler, Eneko Iriarte, Martín Arriolabengoa, Javier Velaza eta Joaquín Gorrotxategi.
Lanak Aierdiko Errekako amildegia hartzen duen ia 2 km2-ko espazioaren prospekzio arkeologikoarekin hasi ziren. Kanpaina horretako lanei esker, aire zabaleko 30 ustiapen-puntu baino gehiago eta lurpeko meatze-galeriekiko gutxienez 20 hodi aurkitu ziren. Hogei horietatik, orain arte hiru arkeologikoki arakatu dira: Aierdi III, Aierdi IV eta Aierdi VIII, eta indusketa arkeologikoak hasi dira Aierdi IV .ean.
Lehen ustiategiak Historiaurrearen amaieran hasi ahal izan zirela dioten datuak badaude ere, badirudi multzoa bere irismen handienean ustiatzen hasteak hasiera eman ahal izan ziola larrain-aldaketari, Pompelo-Oiasso galtzada eraikitzearekin batera, eta horrek ekoizpena hainbat helmugatara modu eraginkorrean ebakuatzea bermatuko luke. Beraz, oso litekeena da erromatarren administrazioak meatzaritza-gunea abian jarri eta antolatu izana, bere erabilera- eta ustiapen-unerik garrantzitsuenetan. Ikerketek ematen dituzten lehen datuen arabera, Mendebaldeko Pirinioetako meatze-barruti garrantzitsuenetako bat izan daiteke.
