Nafarroako Memoriaren Institutuak Ramon Diaz Delgado eta Enrique Cayuelaren istorioa komikira eraman du. Bi errepublikano horiek ihes egitea lortu zuten, sei hilabete Iruñeko autobus geltoki zaharreko ordularian ezkutatuta igaro ondoren.
Ana Ollo Nafarroako Gobernuko lehendakariordea Civivox Condestablen izan da gaur goizean, Komiki Azokaren egoitzan, lan kolektibo honen aurkezpenean. Bertan, 17 marrazkilarik 1936an gertatutakoak berreskuratu dituzte, bederatzigarren artera joz herritarrak gogoratu eta sentsibilizatzeko.
Memoria eta Bizikidetza, Kanpo Ekintza eta Euskara Departamentuak, TIZArekin —Nafarroako komiki azoka antolatzen duen elkartearekin— lankidetzan, lan honen 2.000 ale argitaratzen lagundu du. Ale horiek doan banatzen zaizkie ekitaldia bisitatzen dutenei, irailaren 6tik 29ra bitartean.
Lanak horma-komiki baten irudiak dituzten plantxak biltzen ditu Azokaren aurreko edizioan egindako lan inprobisatua, zehazki Komikitoki azokan, autoedizioari eta bigarren eskuko komikiari buruzko jardunaldia, antzinako autobus feltokian ospatu zena; eta Geltoki, Traperos de Emaus, Antsoain Komiki Boom edo TSKT bezalako hainbat taldek parte hartzen dute. Baita ere, jatorri ezberdinetako sortzaileak ere, hala nola Madrilgoak, Bartzelonakoak, Valentziakoak, Bilbokoak eta Nafarroakoak.
Sergio Biurrunen gidoitik abiatuta, 15 artista — Agustín Ferrer, Aritz Irigoien, Belatz, Pedro Osés, Roberto Flores, Don Rogelio, JRA, J.J. Chas, Txema Esteban, Elías Taño, Bildosola, Jokin Larrea, Simonides, Zaldieroa eta Julia Subiza —, autobus geltoki zaharreko bi bizilagun hauen historia ilustratu zuten. Emaitza 2023an erakusketa iragankor gisa erakutsi zen, eta orain formatu iraunkorra izango du. Argitalpenean, gainera, inplikatutako artista bakoitzaren aipamen bat ere egiten da eta beste bi gehitu dira, Exprai eta Hurrikrane, azala eta barruko ilustrazio bat sinatzeko, hurrenez hurren.
Argitalpenaren izenburuak, "Lanparak berririk gabe iritsi ziren", Ramón eta Enriqueren ihesaldia antolatu zuen taxilariaren pasahitzari egiten dio erreferentzia. Hitz horiek iheslarien senideei ezagutzera eman zituen, muga zeharkatzea lortu zutenean. Memoriaren Nafarroako Institutuak lan hau kofinantzatzen du, eta testu batekin ixten du argitalpena. Lehendakariorde eta Memoria eta Bizikidetzako, Kanpo Ekintzako eta Euskarako kontseilariak "Estatu kolpearen ondorengo errepresioari eta gainditze-istorioei buruzko hausnarketa zabaltzeko eta sortzeko modu berri bat da, Ramón Díaz-Delgado eta Enrique Cayuelaren bizipenak biltzen dituen lana” dela azpimarratu du. Gertakizun honen inguruko liburu bat ere badago,"Y el tiempo se parado", Eduardo Martínez Lacabek eta Osasunaren Memoriak egina.
"Komikia oso tresna boteretsua eta irisgarria da publiko guztientzat, eta, gainera, oso sormen-osagai interesgarria du memoriaren ikuspuntutik", adierazi du Ollok. Nafarroako Gobernuak, bere garaian, erlojua bere "Memoriaren Lekua" espazio sarearen barruan sartu zuen, eta orain horren edukia indartzen du, elkartasunaren eta konpromisoaren istorioaren argitalpen honekin.
Filmeko ihesaldi bateko protagonistak
Enrique Cayuela Medina, Izquierda Republicana-ko militantea eta Iruñeko Udaleko idazkaria Bigarren Errepublikan, 1936ko estatu-kolpe militarraren osteko errepresioaren artezkar bihurtu zen.
Gainera, hamar urte baino gehiagoz Osasuna futbol taldeko presidente izan zenaren anaia zen, eta Iruñeko Lurralde Auzitegiko idazkaria, Natalio Cayuela. Bere bi anaiak, Natalio bera eta Santiago, Valcalderan erail zituzten eta bera hainbat hamarkadetako erbesteratze politikoarekin zigortu zuten.
Erbesteratu aurretik, sei hilabetez egon zen Iruñeko autobus geltoki zaharreko erlojuan ezkutatuta, 1934an eraikia. Honek metro karratu bateko espazioa zuen. Hirugarren solairutik sartzen zen atexka bat zeharkatuz, bertatik jaitsi behar baitzuen. Ezkutatuta egon zen familiarekin erbesteratu baino hiru hilabete lehenago, lehenik Frantziara, eta gero Txilera.
Ramón Díaz-Delgado, bere ezkutakidea, Ipar Euskal Herrian denbora batez egon ondoren, 50eko hamarkadan, bere lanpostura itzultzen saiatuko da. 1953an birgaitu zuten, baina lekualdatze-zehapenarekin bost urtez Nafarroatik kanpo, eta berariazko debekua zuzendaritza eta konfiantzazko karguak betetzeko.
Duela urte batzuk arte ezezaguna zen istorioa da, eta filmeetako osagai asko ditu klabe-esaldi bera bezala, komikiari izenburua ematen diona, zeinarekin bi iheslariek mugara onik iritsi zirela jakinarizi zieten beren Iruñeko laguntzaileei.
