1936 eta 1945 arteko Iruñeko atxilotze-zentroen Oroimenezko Zentroa inauguratu zuten igandean. Bere garaian atxiloturiko pertsonen senideak eta memoria historikoaren aldeko hainbat taldetako ordezkariak izan ziren ekitaldian, eta haiekin batera Nafarroako Parlamentuko presidente Unai Hualde, Jose Maria Aierdi lehendakariordea, Herritarrekiko Harremanetako kontseilari Ana Ollo, Iruñeko Udaleko alkateorde Maria Etxabarri eta Udal eta Kontzejuen Federazioko presidente Juan Carlos Castillo.
Ollo kontseilariak bere hitzaldian adierazi zuenez, “hiri-eraldaketak, eraikinen eta espazioen erabilera desberdina eta, batzuetan, erabaki politikoak funtsezkoak izan ziren errealitate ikaragarriaren gainean isiltasun- eta ezkutatze-geruza zabaltzeko. Espazio publikora ekarri behar zen gure lurrak bizi izan zuen indarkeria mota hori, gatibutzarena, espetxeena, kontzentrazio-esparruena eta atxilotze-zentro irregularrena, ikusezin geratu zena”.
Gogoan izan behar da 1936ko uztailaren 19an Iruñean kolpe militarra irabazi ondoren, indarkeria handia piztu zela sektore disidente guztien aurka, eta horren adierazpen nagusietako bat oposizioko milaka pertsona atxilotu eta espetxeratzea izan zela. “Nafarroako Memoriaren Institutuak Nafarroako Memoria Historikoaren Funts Dokumentalari eskatutako txostenak ez du zalantzarik uzten 1936-1945 aldiko gatibutasunaren dimentsioari buruz”, gaineratu zuen Ollok.
Iruñean gatibutzako 17 gune identifikatu dira, lau kategoriatan sailkatuta: polizia-etxeak eta kuartelak, espetxeetako unibertsoa, bat-bateko atxilotze-zentroak eta kontzentrazio-unibertsoa. Oraingoz ezin da zehaztu zenbat pertsona dauden gatibu guztira, baina kalkuluen arabera, 15.000 lagun gutxienez eta 20.000 gehienez: 7.300 preso Probintzia Espetxean, 6.000 preso baino gehiago San Kristobal Gotorlekuan eta 6.800 preso baino gehiago kontzentrazio-esparruetan. 1939an bakarrik, 12.000 lagun inguru egon ziren gatibu Iruñean, 50.000 biztanle inguru zituztenean.
Errepresio-modalitate horren dimentsio handiak eta hainbat formatan garatu zen espazio anitzek bultzatuta, Memoriaren Nafarroako Institutuak Memoriala sortzea proposatu zuen, eta, horretarako, 2020an artista gazteen arteko lehiaketa bat deitu zuen, Alberto Kataluriz eskultoreak aurkeztutako Hipogeo 'proposamena aukeratuta ebatzi zena. Sailburuak azpimarratu duenez, memoria-gune horizontala da, irabazleen monumentaltasun handitik urrun dagoena. Oroibidea-Oroimen Bidea webguneak informazio erlazionatua jartzen du jendearen eskura, "Gatibuen hiria" izeneko atalean.
Memoriala Iruñeko Udalak utzitako espazio bat da, hiriko bost gatibugune enblematikoenetatik gertu dagoena: Gerrako Batzorde Karlistak Eskolapioen ikastetxean eta Falangeak Salestarren ikastetxean dituen behin-behineko atxilotze zentroak; Zezen Plazako eta Mesedeetako Komentuko kontzentrazio-esparruak; eta udal gordailua edo Txakurtegia. Bertatik, Ezkaba mendiko San Kristobal gotorlekuko penala ere ikusten da.
Nafarroako Gobernuak Memoria Historikoaren Leku izendatu zuen Memoriala joan den urriaren 19ko bilkuran. Aitorpen horrek esan nahi du dagokion Erregistroan inskribatu behar dela, eta berekin dakar aitorpen berezia.
