Iruñean frankismo garaian izan ziren giza eskubideen urraketak barnebiltzen dituen txostenaren aurkezpenean, 306 iruindar erail eta 1.014 espetxeratu zituztela jakinarazi dute Emilio Majuelo historialariak eta Joseba Asiron Iruñeko alkateak -Gerra Zibilean eta garai frankistan Iruñean bizi ziren herritarrek jasan zituzten giza eskubideen urraketen peritu-txostenak izena du ikerketak.
Guztira, txosten honen arabera, hirian errepresaliatuak izan ziren eta giza eskubideen urraketak jasan zituzten 1.310 pertsona egon zirela esateko frogak daude. Baina kopuru hori lehen hurbilketa bat besterik ez da. Izan ere, badago beste 451 kasuren berri, nahiz eta oraindik ezin izan diren baliozkotu; hain zuzen, NUPeko taldearen arabera, ehunka gehiago agertuko dira lan hau egitearen ondorioz. Txostenak erailketak, gatibualdian hildakoak, lekualdatzeak eta kartzelaratzeak jasotzeaz gain (egiaztatutako kasuen % 85,58 dira), genero-erasoak, lan-errepresioa eta errepresio ekonomikoa, hizkuntza- eta kultura-errepresioa, eta tortura eta eraso fisikoei buruzko testigantzak ere jasotzen ditu.
Txostenak ohartarazten du errepresio-modu ezberdinetan sartutako kasu kopurua biktima kopurua baino handiagoa dela, “pertsona bakar batek errepresio-modu bat edo zenbait jasan ahal izan zituelako”.
Erailketak, kartzelaratzeak, erbestea eta errepresioa
Eraildako edo gatibualdian hildako 306 lagunetatik (kopuru horrek “berebiziko garrantzia” du, garaiko errolda kontuan hartuz gero), 4 baino ez ziren izan aldez aurretik epaituak, eta 302 bortxazko desagerpen gisa definitu daitezke, atxilotu ondoren edo “aske irten” ondoren erailak izan baitziren, senideei jakinarazi gabe. Senideek beste momentu batzuetan eta beste bide batzuetatik jaso zuten pertsona horiei gertatutakoaren berri. Eraildako 306 lagun horiez gain, ihes egitea lortu zuten lagunak izan zirela seinalatzen du txostenak, eta gerora frontean edo preso hil zirenak, edo ihesaldian, eta horiek zenbatzea zaila dela onartzen du txostenak.
Iruñean erroldatuta eta arrazoi politikoengatik urte horietan zehar preso egon ziren biztanleei dagokionez, 1.014 kasu egiaztatu ahal izan dira orain arte (867 gizon eta 147 emakume). Nafarroako Oroimen Historikoari buruzko Fondo Dokumentalaren datu baseetan jasotako kopuruen arabera eta Iruñean Frankismoaren errepresioari buruzko Oroimen Historikoaren Informazio Bulegoan jasotako testigantzen arabera, gehienak probintzia-espetxean edo presondegian egon ziren (806, 668 gizon eta 138 emakume). Gainontzekoak komisaria edo tokiko kuarteletan egon ziren preso (111 kasu), erbesteko kontzentrazio-esparruetan (84 kasu), tokiko zein alderdi judizialeko espetxeetan, bat-batean egindako atxilotze-esparruetan, Espainiako kontzentrazio-esparruetan eta lan-batailoietan.
Errepresio ekonomikoari dagokionez, 159 kasu baliozkotu jasotzen dira, nahiz eta txostenak azaltzen duen errepresio modurik erabilienetakoa izan zela. Adibidez, Ardura Politikoen Auzitegiak 168 espedienteri hasiera eman zien (gutxienez), Iruñeko auzokideei diru kopuru zehatzak eskatzeko. Udal-funtzionarioak ere baztertuak izan ziren eta 19 langile kargugabetu ziren. Nafarroako Foru Diputazioko 200 langile ere kargugabetu ziren, gehienak Iruñean bizi zirenak.
Txostenak ere badio gutxienez 225 iruindar lekualdatu behar izan zirela, izan erbestera (133 kasu egiaztatu), izan nahitaezko deserrira (7 kasu) edo errepublikarren zonaldera ihesi (85 kasu), hasiera batean Behe Nafarroara eta Gipuzkoara, eta Kataluniara gero.
Azkenik, genero-errepresioari dagokionez, txostenak dio eremu honetan oraindik asko ikertzeko dagoela, eta dauden datu eskasek talka egiten dutela jasotako testigantza ugariekin.
Militarrak, Guardia Zibila eta karlisten zein falangisten miliziak
Txostenaren ondorioek gogora ekartzen dute Nafarroan estatu kolpea 1936ko uztailaren 19an hasi zela eta guztiz bortitza izan zela, eta bigarren errepublikako urteetan indarrean zeuden berme juridikoak –1931ko abenduko konstituzioak bermatzen zituenak– desagertu zirela. Ordu gutxitan karlisten miliziek, falangistek, eta batez ere, armadaren patruilek Nafarroako hiriburua kontrolatu zuten. Erakunde politiko errepublikarren, euskal nazionalisten, sozialisten eta komunisten egoitzak arpilatu zituzten, baita erakunde sindikalenak ere. Adierazten du, baita ere, altxatutako militarren papera giltzarri izan zela eta Guardia Zibila gobernuaren kontrako jarreretara bultzatu zuela. Aldi berean, militarren onespenarekin, Nafarroako Karlisten Gerra Batzarrak eta Falangeko Gerra Batzar Zentralak hainbat herritan jarduten hasi ziren: “beldurra, ihesa, bortxazko erroldatzea, erailketa, desagerpena, iraina, isuna, konfiskazioa, garbiketa... errepresaliatuen lexikoan erabiltzen ziren hitz nagusiak bilakatu ziren ordutik aurrera”.
Laburpen gisa, txostenak jasotzen du “orain arte errepresio-moduen panoplia triste horrek Iruñean izan zuen dimentsioa” ez zela ezagutzen. “Desagertutako hildakoak, fusilatutako hildakoak, borrokan hildako iheslariak, ihesaldi saiakeretan hildakoak, gaixotasunen ondorioz kartzelan hildakoak, haien buruaz beste egin zuten hildakoak, kontzentrazio-esparruetan hildakoak, ehunka preso, baztertutako, zigortutako, kaleratutako, langile eta funtzionarioak, kolpatuak, marjinatuak. Armen boterea baliatuz eta nazioarteko faxisten laguntzarekin legea hautsi zutenek zigor-lege berriak atzeraeraginez aplikatu zizkieten legezkotasuna aitortzen zietenei 1936ko otsaileko hauteskunde orokorrak irabazi zituen Herri Fronteko gobernuari eta Errepublikari”.
Halaber, “1939ko apirilean gerra amaitu ondoren eta Estatu faxista Berri baten eraikuntza hasita ere, errepresio-egoera ez zen baretu, eta nazioarteko egoera politikoaren baldintza berrietara egokitu zen. Urteen buruan mugimendu berriak sortu ziren, hasiera batean erresistentziakoak, eta ondoren langile-erakundeak eta oposizioa berreraiki ziren, eta horrek errepresio-sistema berraktibatu eta egokitu zuen erregimen frankistari aurkeztu zitzaion errealitate berrira”.
Amaitzeko, txostenak dio “altxamenduari eta Nafarroako boluntarioei buruzko literatur epiko tradizionalista zaharraren aurrean, baina, baita ere, ekarpen kulturaletan oinarritutako interpretazioen mesedetan sarraskiaren dimentsio erraldoia eta 1936ko uztailaz geroztik egondako errepresio sistematikoa alde batera utzi nahi dutenen aurrean, izugarrikeriaren erakusgai zabala dago, ikerketa honen bidez berretsi den bezala”.
176 espediente berri Oroimen Historikoaren Informazio Bulegoan
Txosten hau egiteko erabili den iturrietako bat Gerra Zibilaren eta frankismoaren garaiko Nafarroako Oroimen Historikoari buruzko Fondo Dokumentala izan da. Bertan Navarra 1936: de la esperanza al terror talde-lanean bildutako zerrendak daude, eta horiek datu pertsonalei buruzko informazioekin zuzendu dira ondoren. Bigarren iturria Iruñean Frankismoaren errepresioari buruzko Oroimen Historikoaren Informazio Bulegoa izan da, zeinak 176 espediente ireki dituen maiatzean abiatu zenetik.
Gainera, Iruñean epaiketarik gabe eraildako pertsonen zerrendari dagokionez –horietako asko bortxaz desagerrarazi zituzten 1936 eta 1975 urteen artean– duela zenbait hamarkada egindako ikerketak berraztertu dira, bai Jose Mª Jimeno Jurío historialariarenak, bai Altaffaylla Kultur Taldearenak, Nafarroako Fusilatuen Senideen Elkartearen laguntzarekin. Halaber, azterlanerako honako erakundeek emandako datuak hartu dira kontuan: Iruñeko Erregistro Zibila, Nafarroako Auzitegi Nagusiaren Artxiboa, Nafarroako Komandantzia Militarraren Artxiboa, Bartzelonako Hirugarren Auzitegi Militarraren Artxiboa, Alcalá de Henareseko Administrazioaren Artxibo Nagusia, Salamancako Memoria Historikoaren Artxiboa (Gerra Zibilaren Artxibo ohia) eta azken hamarkadetan argitara emandako obra monografikoak eta memoriak.
Erabateko informazio-falta, 50, 60 eta 70eko urteei buruz
Orokorrean, gaur aurkeztu den testuak zera nabarmentzen du: artxibatze politika orokorrean norabide aldaketa bat egon arte, zeinak ikertzaileei dokumentaziora sartzeko baimena ematen dien, eta hamarkada horietan gertatutakoaren berri emateko talde-ikerketa proiektuak bultzatu arte, ez da errepresio frankistari buruzko nahikoa ezagutza egongo, eta hortaz, ikertzen jarraitu beharko da. Izan ere, tortura, atxiloketa, zigor, eta abar kopurua indikatiboa baino ez dela dio txostenak. Baina, aldi berean, Francoren diktadura garaiko errepresioaren mundua sakonki ezagutzeko geratzen den esparru zabalaren adierazgarri dela.
1936ko uztailetik 1939ko apirilera preso egondako pertsonen gaineko datuak honako erakunde hauek emandakoak dira: Probintzia Espetxea, Ezkaba Gotorlekua, Foru Diputazioa –bere gai hartzen zuen auzirik instruitu gabe prebentiboki atxilotutakoen elikadura–, atxiloketa gune inprobisatuak, merindadeetako espetxeak edota polizia-etxeak. 15.485 lagunen kasuak jasota daude, guztira, aipatu toki horietan guztietan atxilotutakoen gaineko erregistro-agirietan. Alabaina, 1939ko apiriletik 1975eko azarora bitarte, ez dago jasota informazio zehatzik espetxean egondako pertsonei buruz, ezta ihes egin eta Frantziako zein Alemaniako kontzentrazio-esparruetan preso egondakoei buruz, salbu eta Gurs esparruan preso egondako iruindarren kasuan. Datu falta horren barruan sartzen dira, baita ere, 50, 60 eta 70ko urteetan atxilotutakoak eta espetxean egondakoak; izan ere, urte haietan Nafarroan bizi ziren ehunka lagunek jasan zuten errepresioa, lan-gatazketan edo diktaduraren kontrako mobilizazioetan parte hartzeagatik.
Udalbatzaren aginduari jarraiki egindako txostena
Ikerketa honen jatorria 2015eko azaroaren 27ko Osoko Bilkuran hartutako erabakian dago, bertan onetsi baitzen Iruñeko Instrukzioko epaitegietan kereila kriminal bat aurkeztea Francoren diktadurak egindako gizateriaren kontrako krimenek Iruñeko biztanleengan izan zuten eragina ikertzeko. Ikerketa horrek, erabakiaren arabera, helburu izango du “aztertzea zer nolako baldintzetan egin ziren krimenak, nork egin zituen eta noren ardurapean, eta, hala badagokio, arduradunak inputatu, prozesatu, epaitu eta zigortzea”.
Behin jendaurrean paratuta, txosten honetan ikertutakoa izanen da aztergai Iruñeko topaketak: egia, justizia eta ordaina. Frankismoaren krimenen aurkako kereilen aldeko Udalak jardunaldiaren barruko lehen hitzaldian, heldu den ostegunean, Kondestable Jauregian. Bertara, Iruña, Zaragoza, Gasteiz, Madril, Coruña, Bartzelona, Rivas eta Valentziako ordezkariak etorriko dira.